Samenwerkingsverband met stad Zoutleeuw
Stad Zoutleeuw is bij toeristen vooral bekend als pittoresk stadje met een ‘middeleeuws’ karakter: met haar prachtige, gotische Sint-Leonarduskerk, haar middeleeuwse stratenpatroon, haar mooie stadhuis. Maar wist je dat Zoutleeuw in de 17de- begin 18de eeuw ook een strategisch belangrijke vestingstad is geweest?
Dankzij onze samenwerkingsovereenkomst met de stad Zoutleeuw kunnen wij als IOED extra inzetten op het - tot nu ondergewaardeerde - vestingverleden van de stad.
Samen met de stad willen wij dit vestingerfgoed beter kenbaar maken en in fasen opnieuw beleefbaar maken in het (stads)landschap. Als IOED zetten we dan ook in op meerdere aspecten: kennisopbouw, kennisdeling, netwerking, ontsluiting, beheersadviezen, …
Het vestingverleden van Zoutleeuw
Zoutleeuw is gegroeid vanuit enkele primitieve woonkernen, die minstens teruggaan tot de vroege middeleeuwen (ca. 7de-10de eeuw). In de vroege 12de eeuw kreeg de stad haar eerste omwalling. Op politiek vlak ging Zoutleeuw een betekenisvolle rol spelen: ze werd één van de zeven ‘vrije steden’ van Brabant. De Kleine Gete werd bevaarbaar gemaakt tot in Zoutleeuw waardoor men via Demer, Dijle enRupel uiteindelijk de Schelde en havenstad Antwerpen kon bereiken. Dit zorgde voor een actieve scheepvaart en handel. De stad groeide ondertussen aanzienlijk. Een tweede en ruimere stadsomwalling werd opgetrokken ca. 1330-1350. In de loop van de 15de -16de eeuw deden buskruit en kanonnen hun intrede in onze streken. Middeleeuwse stadsmuren voldeden niet langer om de bevolking te beschermen tegen vijandelijke aanvallen.
De 14de-eeuwse stadsomwallingen en -muren van Zoutleeuw werden daarom vanaf 1642 versterkt met een “gebastioneerd systeem” van vestingwerken: met brede aarden wallen, grachten, bastions, … In 1670-79 werd de “Spaanse citadel” aangelegd. “Spaans” omdat de zuidelijke Nederlanden toen onder heerschappij stond van de Spaanse Habsburgers.
De omschakeling naar gebastioneerde vestingwerken gebeurde wat later dan in de steden in de regio van de Staats-Spaanse linies, die tijdens de Tachtigjarige oorlog (1568-1648) al erg te lijden hadden onder belegeringen en beschietingen. Tijdens de Devolutieoorlog (1667-1668) werd het de Spaanse regering duidelijk dat het nu de Fransen en hun koning Lodewijk XIV waren die een grote bedreiging vormden voor de Spaanse Nederlanden.
Frankrijk had strategisch belangrijke enclaves in handen gekregen in Vlaanderen en Henegouwen. Het neutrale prinsbisdom Luik had de kant van de Fransen gekozen. Zoutleeuw lag aan de oostgrens van Brabant en de Spaanse Nederlanden, grenzend aan het prinsbisdom. De dreiging nam toe ... De uitbouw van de vestingwerken was dan ook nodig.
De vestingstad Zoutleeuw werd desondanks tweemaal ingenomen: in 1678 door de Fransen (op het einde van de 'Hollandse oorlog') en in 1705 door de 'Grote Alliantie' (Europese mogendheden tegen o.a. het koninkrijk Frankrijk en het Spaanse rijk, tijdens de 'Spaanse Successieoorlog').
In het midden van de 18de eeuw, tijdens de meer vredevolle periode onder de Oostenrijkse Habsburgers, geraakte de citadel buiten gebruik en in verval. In 1784 begon de ontmanteling van grote delen van de vestingwerken en de citadel. Maar niet alles werd weggeveegd of overbouwd. Van de citadel zijn nog vele reliëfrestanten zichtbaar in het landschap.
De citadel werd trouwens in 2016 beschermd als archeologische site. De vestinggordel rondom de stadskern is sinds 2016 opgenomen binnen de als archeologische zone vastgestelde stadskern, waardoor er al sneller een archeologietraject te volgen is bij bouwprojecten.
Bronnen
Als IOED verzamelen we literatuur en bronnenmateriaal, relevant voor de kennis van de vestingwerken van Zoutleeuw. We delen deze informatie hier graag met geïnteresseerden en onderzoekers, zoals archeologische studiebureaus. Hieronder een kleine greep:
Geschiedkundige werken
Interessant om door te nemen, zijn:
- Moria Roger (2005) De Spaanse Citadel. De vesting Zoutleeuw in de 17de en 18de eeuw, Zoutleeuw.
- Verjans Robrecht (2011) De stadsversterkingen van Tienen en Zoutleeuw, 14de-17de eeuw, masterproef geschiedenis aan de KU Leuven, Leuven.
Cartografische bronnen
Dankzij de digitalisering is er tegenwoordig veel historisch kaartmateriaal te vinden in online databanken. Binnenkort vind je hier een overzicht van de meest interessante kaarten die we zelf al vonden.
Archeologisch onderzoek
Enkele toevallige archeologische vondsten in de late 20e eeuw
In het begin van de jaren 1980 trof men skeletmateriaal en enkele muurresten aan bij het deels afgraven van de heuvel achter het rusthuis in de Stationsstraat. Een degelijk archeologisch onderzoek werd helaas niet gevoerd.
Voor meer info: Roosens B. (1982) De citadel van Zoutleeuw, in: Archaeologica Belgica 250, Brussel, p.20-29.
Tijdens de werken aan de Kleine Gete, midden jaren 1990, kon professor Marc Lodewijckx enkele structuren fotograferen en registreren.
In het noorden van de stad (Schipstraat) raakte de graafmachine in de bedding een (half)ronde toren, allicht van de Diesterpoort. Ten zuiden van de stadskern legde men de funderingen bloot van de waterpoort of Kunckensepoort. Deze restanten werden tijdens de werken weggegraven. Het grondplan inspireerde de ontwerpers wel voor de vormgeving van de nieuwe brug. Bij de bouw van de betonnen brug gebruikte men gerecupereerde stenen van de oude poort als paramentsteen.
Voor meer info: Opsteyn Lieve (1996) Grote vondsten uit de Kleine Gete, in: De Brabantse Folklore en Geschiedenis, 189.
Onderzoek en bescherming in de jaren 2010
In 2013 voerde studiebureau Anteagroup een archeologisch en cartografisch onderzoek uit naar de vestingwerken van Zoutleeuw.
De resultaten hiervan kan je online vinden: Ryssaert C. e.a. (2013) Archeologische evaluatie en waardering van de Spaanse citadel te Zoutleeuw.
Dit onderzoek gebeurde in opdracht van agentschap Onroerend Erfgoed en resulteerde in 2016 in de bescherming van de Spaanse citadel als archeologische site.
De rest van de vestinggordel werd toen wettelijk vastgesteld als ‘archeologische zone’.
De oogst van de archeologieregelgeving sinds ca. 2013
De vaststelling van de archeologische zone én de verankering van het archeologietraject in het vergunningenbeleid hebben ondertussen al tot meerdere archeologische onderzoeken geleid.
We lijsten hieronder de onderzoeken op die plaatsvonden in vestingcontext, telkens met een link naar het eindverslag, voor zover online beschikbaar.
- 2013: vooronderzoek n.a.v. nieuwbouwproject ‘Aen den Hoorn’ - eindverslag
- 2013: vooronderzoek n.a.v. nieuwbouwproject Ter Boogaerde - rapport en HAZEN P.L.M. (2014) De verdedigingswerken van De Vesten onderzocht, VEC-rapport 21.
- 2016-2017: vooronderzoek en begeleiding werken n.a.v. nieuwbouw kleuterschool (Bethaniastraat): REYGEL P. (2018) Het archeologisch onderzoek aan de Stationsstraat te Zoutleeuw . Onderzoek uitgevoerd in opdracht van het schoolbestuur Sint-Paulus vzw (ARON-Rapport 573), Tongeren.
- De ontwikkeling van de vml. oostelijke vestinggordel heeft de stad (in een publiek-private samenwerking) fasegewijs aangepakt. Dit resulteerde reeds in meerdere archeologische vooronderzoeken en opgravingsfasen.
- 2015: vooronderzoek n.a.v. verkaveling, heraanleg terrein (aan Watergroep) en nieuwbouw WZC Ravelijn - eindverslag
- 2017: opgraving n.a.v. aanleg wegenis en riolering ‘De Weermuur’ - eindverslag
- 2018-2019: opgraving n.a.v. woningbouwproject (Hertog Jan – fase 2) - eindverslag
- 2019: opgraving n.a.v. woningbouwproject (Hertog Jan - fase 1) - eindverslag
- 2020: opgraving n.a.v. bouw verenigingenlokaal Malbroek en aanleg randparking Truiderpoort - eindverslag
- 2022: vooronderzoek n.a.v. nieuwbouw middenschool Sint-Leonardus - nota
- 2022: vooronderzoek n.a.v. nieuwbouwproject ‘de Limonadefabriek’ in de Schipstraat - nota. Hierop volgde een volledige opgraving. Het eindverslag is nog in opmaak.
- 2022: vooronderzoek n.a.v. nieuwbouw freinetschool ‘de Tinteltuin’ - nota. Hierop volgde een opgraving (fase 1) - eindverslag. Wanneer de nieuwe gebouwen in gebruik zijn, volgt voor de omgevingsaanleg nog een fase 2 van het onderzoek.
- 2022: vooronderzoek (vanuit wetenschappelijke vraagstelling), ter voorbereiding van ontwerpplannen voor de reconstructie van een ravelijn met vestinggracht - eindverslag
artikel over archeologische onderzoeken
Bouwprojecten in de voormalige vestinggordel rond Zoutleeuw gaven in 2022 aanleiding tot maar liefst vier archeologische onderzoeken. We volgden de onderzoeken op en schreven er een artikel over in de publicatie “Recent archeologisch onderzoek in Vlaams-Brabant 2022”, uitgegeven door de provincie Vlaams-Brabant.
Onderzoekers gezocht!
De nood aan een archeologisch syntheseonderzoek
Bovenvermelde onderzoeken hebben steeds tot doel om het archeologisch bodemarchief te registreren, alvorens de geplande nieuwbouwwerken alle bodemsporen definitief vernietigen. De eindverslagen van al deze onderzoeken beperken zich dan ook telkens meestal tot de beschrijving van de vaststellingen, de verwerking van de vondsten en de interpretatie hiervan binnen het betreffende onderzoeksgebied, in meer of mindere mate hierbij gebruik makend van beschikbaar historisch kaartmateriaal.
Met elk van die onderzochte sites als ‘puzzelstukje’ zouden we ondertussen al een mooie puzzel kunnen leggen. Aan de hand van de opgravingsplannen en profieltekeningen, in combinatie met betrouwbare historische kaarten, zouden we stilaan in staat moeten zijn om de vestingwerken, of toch minstens de veelvuldig aangetroffen grachtstructuren ervan, zo goed mogelijk te reconstrueren in 3D-beelden. Wat daarbij vooral interessant is, is het historisch-hydrografische aspect: een analyse van het systeem van de wateraanvoer en -afvoer in de grachten en het inundatiesysteem ten westen van de stad.
Stad Zoutleeuw is immers ontstaan in een natte en overstromingsgevoelige context, en kende ook in 2021 nog een zware overstroming. We vermoeden dat de oude omwallingen en grachten niet alleen een verdedigende functie hebben gehad tegen vijandelijke aanvallen, maar ook tegen wateroverlast. Ook voor Zoutleeuw gelden vandaag de Vlaamse ‘Blue Deal’-uitdagingen, namelijk: opnieuw waterbuffering en vernatting realiseren om ons beter te wapenen tegen de extreme periodes van droogtes en van overstromingen. Als we, dankzij de archeologische bevindingen, dat oude watersysteem beter leren begrijpen, kunnen we daar inspiratie uit halen voor de toekomst.
De mens achter het vestingverhaal?
We leren steeds meer over het uitzicht van de vestingwerken, op basis van oude kaarten en resultaten uit archeologische onderzoeken.
Om het vestingverhaal nog meer tot leven te wekken, zijn wij ook bijzonder geïnteresseerd in het menselijke aspect:
- Welke garnizoensregimenten zaten er in Zoutleeuw?
- Gebeurden er veel winterinkwartieringen van veldregimenten?
- Wat was de verhouding tussen de militairen, het stadsbestuur en de bevolking?
- ...
Prof. dr. em. Piet Lombaerde gaf ons in zijn lezing (5 mei 2022) alvast een kijk op de vestingbouwkundige ingenieurs die betrokken waren bij de aanleg van de vestingwerken.
Willem Driesen gaf ons in zijn lezing (31 mei 2022) al een blik op de figuur Franciscus Ouwercx en op de vele plundertochten in de omgeving.
Erik Wauters doorbladerde de parochieregisters van Zoutleeuw, op zoek naar vermeldingen van regimenten. Hieruit bleek dat er tussen 1677 en 1713 verschillende infanterieregimenten achtereenvolgens ingekwartierd zijn geweest in Zoutleeuw. De namen van regimenten werden in de parochieregisters vermeld wanneer een garnizoenssoldaat er kinderen liet dopen, huwde of stierf. De infanterieregimenten die het vaakst werden vermeld, zijn:
- Periode 1677- 1678 Regiment van de Markies van Deinze
- Periode 1682- 1703 Regiment van de Graaf van Bruay of 'regiment Spinola'
In de vele archieven moet nog veel meer informatie te achterhalen zijn. Zo is het archief van de contadorie en pagadorie van het Spaans-Nederlandse leger dé bron voor onderzoek naar militairen in Spaanse dienst. Alle administratie, betalingen, etc. verliepen namelijk langs deze instellingen, één van de belangrijkste van het ancien regime. De monsterrollen, patentbrieven en nummers over het garnizoen van Zoutleeuw zullen hierbij de interessantste bron van informatie vormen.
Hierbij dan ook een warme oproep naar geschiedenisstudenten of -vrijwilligers om op zoek te gaan naar het militaire verhaal over Zoutleeuw!
Beleving
Als IOED delen we het vestingerfgoed graag met een breed en divers publiek. Een greep uit ons aanbod vind je hier!
Hou onze agenda, Facebook- en Instagrampagina in het oog voor toekomstige activiteiten.
Permanent aanbod:
Digitale vestenwandeling
Deze wandelapp neemt je mee op een archeologische wandeling in en rond Zoutleeuw, langs de restanten van de oude stadsversterkingen en de Spaanse citadel.
Je wandeling start op de Grote Markt van Zoutleeuw en … laat jou voelen hoe de stad doorheen de eeuwen is gegroeid, toont de oude restanten van de versterkingen, prikkelt je fantasie via oude kaarten, onthult archeologisch vondsten… Na deze wandeling kijk je met een andere blik naar de stad Zoutleeuw. Of je nu inwoner bent of toerist.
Immersieve vestenwandelingen
Stadsarcheoloog Marijke en een 17de-eeuwse musketier van regiment Spinola (een Waals regiment dat omstreeks 1700 ingekwartierd zat in de Spaanse vestingstad Zoutleeuw) nemen jullie mee op pad langs de vestenwandeling.
Marijke schetst onderweg de groei en ontwikkeling van de middeleeuwse vrije handelsstad Leeuw, de transformatie naar militaire vestingstad en tot het Zoutleeuw dat we vandaag kennen. Het kaartmateriaal, de historische context en de restanten in het landschap worden levendig aangevuld met de interacties, getuigenissen en demo’s van de re-enactor.
In 2023 vonden de wandelingen plaats op: 16 april, 21 mei en 18 juni.
In 2024 plannen we opnieuw een reeks van wandelingen!
Stad Zoutleeuw biedt trouwens, op aanvraag, ook rondleidingen aan voor klasgroepen: meer info. Ga op stap met een 17de-eeuwse musketier!
Reacties van deelnemers:
"Heel bedankt voor het onthaal en proficiat aan Marijke en musketier Jessie. Het was echt boeiend, nauwkeurig, levendig. Zeker komen we straks wandelen in jullie zo mooie stadje."
"Het was zeer interessant. Dank voor de fijne en deskundige uitleg, trouwens goeie voorbereiding met mooi fotomateriaal. Dat gaf wel een duidelijk beeld van de evolutie."
"Zeer leerzaam,helder met veel kaartmateriaal, ik heb nu een veel duidelijker beeld gekregen over de vesting of stad Zoutleeuw, vooral hoe het er vroeger moest uitgezien hebben. Dank voor jullie tijd en uitleg."
Voorbije activiteiten: lezingenreeks
"Verleden Beleven – Zoutleeuw en omstreken tijdens de Nieuwe Tijd”
19 april 2022:
“De 16de eeuwse cartograaf Jacob van Deventer, een man met een plan”
Lezing door prof. dr. Bram Vannieuwenhuyze en IOED-archeologe Marijke Wouters
Ontdek de oudst bewaarde kaart van Zoutleeuw (en Landen). Wie was de maker? Hoe ging hij tewerk? Wat resteert er vandaag nog van dat 16de-eeuwse Zoutleeuw?
De info omtrent deze kaartenmaker vind je ook in het boek 'Stedenatlas Jacob van Deventer' uit 2018 (aanwezig in de bib van Zoutleeuw) of in het digitale artikel van tijdschrift ‘Caert Thresoor’.
5 mei 2022:
“Zoutleeuw in de 17de eeuw: citadel, bastions en courtines”
Lezing door prof. dr. em. Piet Lombaerde
Ontdek hoe de komst van het kanon het uitzicht van Zoutleeuw wijzigde. De indrukwekkende omslag van middeleeuwse stadsmuren naar gebastioneerde vestingwerken en de bouw van een Spaanse citadel. Benieuwd wat er vandaag nog van overblijft?
31 mei 2022:
"Franciscus Ouwercx en het 17de-eeuwse oorlogsleed in onze grensstreek"
Lezing door historicus Willem Driesen
Maak kennis met Franciscus Ouwercx, bevelhebber op de Spaanse citadel van Zoutleeuw, geboren Brusselaar en Sint-Truidense poorter. De lege Spaanse kas dwong de troepen in Zoutleeuw te leven van het omliggende platteland. In het Loonse Haspengouw was de ‘Schadenfreude’ dan ook groot toen Franse troepen in 1678 het Spaanse garnizoen in Zoutleeuw overrompelde.
Voorbije activiteiten: beleving op terrein
11 oktober 2020:
Archeologiedagen
Om onze app met permanente audiogids 'archeologische vestenwandeling' extra onder de aandacht te brengen organiseerden we enkele kindvriendelijke activiteiten: op de route zelf een zoektocht naar hints, bij aankomst bij mekaar te puzzelen. Verder konden de kinderen als een 'echte archeoloog' middeleeuwse scherven zoeken en sorteren.
15 februari 2022:
Leerlingen ontdekken citadelverleden van schoolsite
Voorafgaand aan het nieuwbouwproject van de Sint-Leonardusmiddenschool aan de Stationsstraat, deden archeologen van Aron bv proefsleuvenonderzoek in de zone van de voormalige citadelgracht.
Samen met de geschiedenisleerkrachten van de middenschool, werkte de IOED Zuid-Hageland vooraf een lesbundel uit over archeologie en de citadel van Zoutleeuw. Enkele klasgroepen kwamen een kijkje nemen aan de proefsleuven en kregen uitleg van de archeologen.
Zie onze pagina over erfgoededucatie voor meer info.
16 juli 2022
Gegidste vestenwandeling
Het trouwe publiek van onze lezingenreeks kreeg als primeur een exclusieve rondleiding. Jessie Clos toonde als re-enactor voor het eerst het uniform van het ´Regiment Spinola anno 1700´, dat de Spaanse Citadel verdedigde. Marijke schetste onderweg de groei en ontwikkeling van de middeleeuwse vrije handelsstad Leeuw, de transformatie naar militaire vestingstad en tot het Zoutleeuw dat we vandaag kennen.
Erfgoedbeheer
De vestingwerken hebben vandaag als ‘onroerend erfgoed’ verschillende verschijningsvormen: bouwkundige elementen, reliëfvormen in het landschap, archeologisch bodemarchief en vondsten, maar ook nieuwe evocaties, zoals de ‘waterpoort’.
Sommige erfgoedlocaties zijn in particulier bezit, andere zijn in eigendom van stad Zoutleeuw.
Eigenaars kunnen bij de IOED terecht voor advies. Voor het stedelijk patrimonium zetten wij tevens in op visievorming en initiëren wij mee projecten ter herstel, herwaardering en ontsluiting.
Netwerking
Onder impuls van de IOED is stad Zoutleeuw lid geworden van Simon Stevin VVC en van Efforts (European Federation of Fortified Sites).
In 2021-2022 namen wij als extern geïnteresseerde deel aan de regionale stakeholdermeetings van het Interregproject ‘Recapture the Fortress Cities’ (RFC).
We kregen hier een forum voor vestingstad Zoutleeuw, zowel tijdens een online meeting als tijdens een ‘postersessie’ op de slotbijeenkomst in Lillo.
Onze bijdrage werd eind 2022 inhoudelijk opgepikt in een artikel over het RFC-project in het tijdschrift “Vesting” van Simon Stevin VVC.
8 juni 2023 - opstart van het Overlegplatform Vlaamse Vestingsteden in Herentals
Met de goedkeuring van het schepencollege van (vesting)stadsbestuur Zoutleeuw op zak, voorzien van een eigen presentatie en een videoboodschap van burgemeester Guy Dumst, zetten wij onze schouders mee onder de opstart van dit overlegplatform.
Wij kijken al uit naar de inspirerende wisselwerking met de andere vestingsteden, begeleid door Efforts.
Doelstelling van het overlegplatform: kennis en ervaringen uitwisselen op de raakvlakken tussen vestingerfgoed en hedendaagse ontwikkelingen (toerisme, ruimtelijke planning, restauratie, natuur, water, …). Vanuit een dergelijke wisselwerking kunnen er ook gezamenlijke projecten ontstaan.
